قوله تعالى: و ما أرْسلْنا قبْلک من الْمرْسلین یا محمد إلا إنهمْ یعنى الا هم یأکلون الطعام و ان هاهنا زیادة و یمْشون فی الْأسْواق اى لطلب المعاش.
ابن عباس گفت: مشرکان قریش رسول خدا را تعییر کردند و گفتند: «ما لهذا الرسول یأْکل الطعام و یمْشی فی الْأسْواق»، این آیت بجواب ایشان آمد یعنى : ما انا الا رسول و ما کنت بدعا من الرسل و هم کانوا بشرا یأکلون الطعام و یمشون فى الأسواق. اى کل من خلا من الرسل کان بهذه الصفة. معنى آنست که یا محمد ایشان ترا عیب میکنند بآن که خورش خورى و ببازارها روى بطلب معاش خویش، و باین سبب بتو ایمان مىنیارند، و ایشان نیک میدانند که پیغامبران گذشته همه برین صفت بودند، در نبوت ایشان اقرار میدهند و هیچکس این صفات منافى نبوت و رسالت نشمرد و نه عذرى بترک ایمان آوردن بایشان، نیست این سخن ایشان جز مکابره محض و عناد ظاهر، و جعلْنا بعْضکمْ لبعْض فتْنة و الفتنة البلیة، اى ابتلى الشریف بالوضیع، یعنى اذا رأى الشریف الوضیع قد اسلم قبله انف ان یسلم.
مقاتل گفت در شأن بو جهل فرو آمد. و العاص بن وایل و النضر بن الحارث و الولید بن عتبة، که درویشان صحابه را دیدند چون: بو ذر و ابن مسعود و عمار و بلال و صهیب و عامر بن فهیره و مهجع و غیر ایشان که در اسلام آمدند، ایشان از اسلام ننگ داشتند، حمیت و انفه جاهلیت ایشان را بر آن داشت که گفتند: ما مسلمان شویم! تا پس چون این گدایان و درویشان باشیم؟ که همه زیردستان و چاکران مااند؟ پس رب العزه خطاب کرد با مومنان که: أ تصْبرون استفهام است بمعنى امر یعنى اصبروا على هذه الحالة من الفقر و الشدة و الاذى. و قیل معناه ا تصبرون على هذا فتکون لکم الجنة. و کان ربک بصیرا بمن صبر و بمن جزع. و قیل و جعلنا بعضکم لبعض فتنة، هو ان جعل الانبیاء فقراء و صب علیهم البلاء و اعداءهم ینظرون الیهم من رأس السرف و الترف و النعماء. و قیل کان الفقیر یقول لم لم اجعل بمنزلة الغنى؟ و یقول ذو البلاء نحو الاعمى و الزمن لم لم اجعل بمنزلة المعافى و قیل جعلنا بعضکم لبعض فتنة، اى امتحانا و ابتلاء للفقراء و الفقراء ابتلاء للاغنیاء، أ تصْبرون ایها الفقراء فلا تجعلون الفقر سببا لمعصیتنا. و کان ربک بصیرا یعنى کان علیما بالاغنیاء و الفقراء فاغنى من اوجب الحکمة اغناءه و افقر من اوجب الحکمة افقاره.
روى انس بن مالک عن النبی (ص) عن جبرئیل عن ربه جل جلاله قال: ان من عبادى المومنین من لا یصلح ایمانه الا الغنى و لو افقرته لافسده ذلک و ان من المومنین من لا یصلح ایمانه الا الفقر و لو اغنیته لافسده ذلک و ان من عبادى من لا یصلح ایمانه الا الصحة و لو اسقمته لافسده ذلک: و ان من عبادى من لا یصلح ایمانه الا السقم و لو اصححته لافسده ذلک، انى ادبر عبادى بعلمى بقلوبهم انى بهم علیم خبیر.»
و روى ابو هریرة قال: قال رسول الله (ص): اذا نظر احدکم الى من فضل علیه فى المال و الجسم فلینظر الى من دونه فى المال و الجسم».
قوله: و قال الذین لا یرْجون لقاءنا، اى لا یخافون البعث. رجا، اینجا بمعنى خوف است، لغة اهل تهامه چنان که جاى دیگر گفت: ما لکمْ لا ترْجون لله وقارا، اى لا تخافون الله عظمة. لوْ لا أنْزل علیْنا الْملائکة فتخبرنا ان محمدا صادق أوْ نرى ربنا فیخبرنا بذلک. هذا کقوله: أوْ تأْتی بالله و الْملائکة قبیلا. لقد اسْتکْبروا اى تعظموا فى انفسهم بهذه المقاله. و عتوْا عتوا کبیرا اى افرطوا فى الفساد و العتو اشد الکفر و افحش الظلم. قال مقاتل: عتوا، اى غلوا فى القول، حیث ارادوا لانفسهم الرسل من الملائکة رویة الرب عز و جل.
یوْم یروْن الْملائکة، اى اذکر یوم یرون الملائکة و هو یوم الموت و قیل یوم البعث. این جواب ایشان است که دیدار فریشته خواستند، یعنى که ایشان فریشته روز مرگ بینند یا روز قیامت، با نداى لا بشْرى و عذاب سخت. لا بشْرى یوْمئذ للْمجْرمین یعنى للکافرین. آن روز فریشتگان مومنان را بشارت دهند به بهشت و کافران را بشارت ندهند و ایشان را گویند: حجْرا محْجورا. فیه قولان: احدهما ان الملائکة یقولون للکفار حجْرا محْجورا اى الجنة حرام محرم علیکم.
فریشتگان گویند فراکافران که بهشت بر شما حرام است، بسته از شما بازداشته قول دیگر آنست که این سخن کافران گویند فرا فریشتگان و از ایشان باین سخن زینهار خواهند، گویند: حجْرا محْجورا، ما از شما زینهار میخواهیم کوشیده. و این بر عادت عرب است که چون از کسى ترسند گویند: حجْرا محْجورا. اى عوذا معاذا. یعنى یستعیذون منه. قال الشاعر.
حتى دعونا بارحام لنا سلفت
و قال قائلهم انى لحاجور.
الحاجور المنعة و الامان یقال: احتجر فلان اذا امتنع و منه سمیت الحجرة.
و قدمْنا، یعنى قصدنا إلى ما عملوا منْ عمل مما کانوا یقصدون به التقرب الى الله تعالى و یعتقدونه طاعة فجعلْناه هباء منْثورا باطلا، لا ثواب له، لانهم عملوه للشیطان. و الهباء دقاق التراب ، و المنثور المتفرق.
قال على بن ابى طالب (ع): «الهباء، ما تراه وسط شعاع الکوة کالغبار فلا یمس بالایدى و لا یرى فى الظل.
و قال مقاتل هو ما یسطح من حوافر الدواب عند المسیر. و یقال هبا التراب یهبوا و هیبته اهبا.
أصْحاب الْجنة یوْمئذ خیْر مسْتقرا و أحْسن مقیلا. این جواب کفره قریش است که گفتند: «أی الْفریقیْن خیْر مقاما و أحْسن ندیا»، المستقر المصدر و المکان ایضا، و المقیل القیلولة و مکان القیلولة ایضا، و المقیل المنزل ایضا. تقول العرب: قلنا بمکان کذا اى نزلنا. و المعنى ان اهل الجنة لا یمر بهم یوم القیمة الا قدر النهار من اوله الى وقت القائله حتى یسکنوا مساکنهم فى الجنة. قال ابن مسعود لا ینتصف النهار یوم القیمة حتى یقیل اهل الجنة فى الجنة و اهل النار فى النار. قال الازهری القیلولة و المقیل الاستراحة نصف النهار، و ان لم یکن مع ذلک نوم، لان الله تعالى قال: و أحْسن مقیلا، و الجنة لا نوم فیها. و یروى ان یوم القیمة یقصر على المومنین حتى یکون کما بین العصر الى غروب الشمس.
و عن انس عن النبی (ص) قال: «یخرج الله رجلا من اهل النار و رجلا من اهل الجنة، فیقول للرجل من الجنة کیف وجدت مقیلک؟ فیقول یا رب خیر مقیل و خیر مصیر صار الیه العباد! فیقول الله ارجع إلى منزلک فان لک عندى الزیادة من الکرامة.
و یسأل الله الذى اخرج من النار فیقول کیف وجدت مقیلک؟ فیقول یا رب شر مقیل و شر مصیر صار الیه العباد! ثم یصیح هنالک یا رب لا ترجعنى الیها! فیقول له ربه ما تجعل لى ان انا اخرجتک منها؟ قال یقول له اعطیک ما سألتنى، قال یقول له فانى اسألک ملأ الارض ذهبا، فیقول له یا رب، نعم ان قدرت علیها. قال یقول له کذبت و عزتى و عظمتى لقد سألتک ما هو اهون من هذا فلم تعطنى. سألتک ان تدعونى فاستجیب لک، و تسألنى فاعطیک، و تستغفرنى فاغفر لک، فلم تفعل، ارجع الى مقیلک فان لک عندى الزیادة من الهوان».
و قال بعض المفسرین: «خیْر مسْتقرا و أحْسن مقیلا» معناه خیر من مستقرهم و مقیلهم فى الدنیا. و قیل خیر من مستقر الکفار و منازلهم فى الدنیا. و قیل خیر مستقرا و احسن مقیلا ممن فى مستقره و مقیله خیر.
قوله... و یوْم تشقق السماء بالْغمام، اى عن الغمام. و الباء و عن یتعاقبان کما یقال رمیت عن القوس و بالقوس. قرأ اهل الکوفة و ابو عمرو تشقق بتخفیف الشین هاهنا و فى سورة ق، و الأصل تتشقق فحذفت التاء الثانیة. و قرأ الآخرون بتشدید الشین فى السورتین ادغموا هذه التاء اعنى التاء الثانیة فى الشین و الصیغتان کلتاهما للخفة، و الحذف اخف من الادغام، فلهذا کان الحذف فى مثل هذه الکلمة اکثر من الادغام.
«بالغمام» و هو غمام ابیض یأتى الله عز و جل فى ظلل منه.
قال ابن عباس: مع الکروبیین لهم قرون لها کعوب ککعوب القنا، ما بین اخمص احدهم و کعبه مسیرة خمس مائة عام. قال ابن عمر: یهبط الله سبحانه حین یهبط و بینه و بین خلقه سبعون الف حجاب منها النور و الظلمة و الماء، فیصوت الله فى تلک الظلمة صوتا قد خلع له القلوب. و نزل الْملائکة تنْزیلا قرأ ابن کثیر وحده و ننزل بنونین و تخفیف الزاى و رفع اللام و نصب الملائکة، و الوجه انه مضارع انزلنا، و الملائکة مفعول. و المعنى ننزل نحن الْملائکة تنْزیلا. و التنزیل مصدر نزل بالتشدید و لیس بمصدر انزل بالالف، و لکن لما کان نزل و انزل بمعنى واحد وضع مصدر احدهما موضع مصدر الآخر. و قرأ الآخرون نزل الملائکة بنون واحد و تشدید الزاى و فتح اللام و رفع الملائکة. و الوجه ان نزل فعل ماض مبنى للمفعول مسند الى الملائکة و «تنزیلا» ینتصب به انتصاب المصادر، و فى المصحف یکتب بنون واحد و المعنى اذا انشقت السماء نزل منها الملائکة اکثر من الجن و الانس، و هو یوم التلاق یلتقى اهل السماء و اهل الارض و هو قوله تعالى: و جاء ربک و الْملک صفا صفا. قال ابن عباس: تنشق السماء و الدنیا فینزل اهلها و هم اکثر ممن فى الارض من الجن و الانس ثم تنشق السماء الثانیة فینزل اهلها و هم اکثر ممن فى السماء الدنیا و من الجن و الانس، ثم کذلک، حتى تنشق السماء السابعة و اهل کل سماء یزیدون على اهل السماء التى قبلها. ثم ینزل الکروبیون ثم حملة العرش و فى الحدیث طول ذکرناه فى سورة البقرة.
الْملْک یوْمئذ الْحق للرحْمن الایة... اى الملک الذى هو الملک حقا ملک الله جل و عز فى یوم القیمة کما قال تعالى: لمن الْملْک الْیوْم لان الملک الزائل کانه لیس بملک. و قال ابن عباس: یرید أن یوم القیمة لا ملک یقضى غیره. و کان یوْما اى کان ذلک الیوم یوما، على الْکافرین عسیرا. شدیدا کقوله: فذلک یوْمئذ یوْم عسیر على الْکافرین غیْر یسیر. فهذا الخطاب یدل على انه لا یکون على المومنین عسیرا. و فى هذا الحدیث. انه یهون یوم القیمة على المومنین حتى یکون اخف علیه من صلاة مکتوبة صلاها فى الدنیا.
قوله: و یوْم یعض الظالم على یدیْه هذا کقوله: عضوا علیْکم الْأنامل من الْغیْظ. این ظالم عقبة بن ابى معیط القرشى است مجالست رسول خدا و سماع کلام او دوست داشتى و با وى بسیار نشستى و رسول خدا (ص) اسلام وى امید میداشت.
این عقبه از سفرى بیامده بود و دعوتى ساخته، اشراف قوم خویش را و رسول خدا را نیز در آن دعوت حاضر کرد. چون طعام بنهادند رسول خدا طعام نخورد و گفت: «انا لا آکل من طعام المشرکین الا ان تشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله». گفت من طعام مشرکان نخورم مگر که ایمان آرى و کلمه شهادت بگویى. عقبه کلمه شهادت بگفت و رسول طعام وى بخورد. امیة بن خلف دوست عقبه بود، خبر بوى رسید که عقبه مسلمان شد، برخاست و پیش عقبه گفت: «صبوت» صابى شدى! و از دین خویشتن برگشتى! این چه بود که تو کردى؟ عقبه گفت: بس کارى نیفتاده است مردى بر طعام من نشست و نمىخورد کلمهاى بگفتم نه از دل و اعتقاد تا طعام بخورد، اکنون من هم بر آن دینم که بودم. امیه گفت: آن گه از تو راضى شوم که خیو بر روى محمد افکنى و او را دروغزن دارى. عقبه رفت و همان کرد که امیه فرمود.
صعب آمد و دشوار آن حال بر رسول خدا، تا جبرئیل آمد و در شأن ایشان این آیات فرو آورد. قال الضحاک: لما بزق عقبة فى النبی (ص) عاد بزاقه فى وجهه و انشعب شعبتین فاحرق خدیه و کان اثر ذلک فیه حتى الموت. روز بدر عقبه با جمع کافران بود او را بگرفتند و پیش رسول خدا آوردند. رسول على (ع) را فرمود تا او را هلاک کند. چون عقبه میدانست که کشتنى است گفت: من للصبیة یا محمد!
قال: انت و الصبیة الى النار!.
«یوْم یعض الظالم على یدیْه»، قال عطاء: یأکل یدیه حتى یبلغ مرفقیه ثم تنبتان، ثم یأکل هکذا کلما نبتت یداه أکلها تحسرا على ما فعل، و یقول: «یا لیْتنی اتخذْت» فى الدنیا «مع الرسول سبیلا»، لیتنى اتبعت محمدا و اتخذت معه سبیلا الى الهدى. قرأ ابو عمرو یا لیتنى اتخذت بفتح الیاء و الآخرون باسکانها.
«یا ویْلتى!» یا حسرتى یا اسفى، لیتنى «لمْ أتخذْ فلانا خلیلا»، الفلان هاهنا امیة ابن خلف الجمحى اخو ابى بن خلف علیهما لعنة الله.
«لقدْ أضلنی عن الذکْر» اى عن الایمان و القرآن «بعْد إذْ جاءنی» یعنى: الذکر مع الرسول «و کان الشیْطان» و هو متمرد عات من الانس و الجن و کل من صد عن سبیل الله فهو شیطان «للْإنْسان خذولا»، اى تارکا یترکه و یتبرأ منه عند نزول البلاء و العذاب. و حکم هذه الآیات عام فى کل متحابین اجتمعا على معصیة الله. و منه قول النبی (ص): «مثل جلیس الصالح و السوء کحامل المسک و نافخ الکیر فحامل المسک اما ان یحذیک و اما ان تبتاع منه و اما ان تجد منه ریحا طیبة و نافخ الکیر اما ان یحرق ثیابک و اما ان تجد ریحا خبیثة».
و عن ابى سعید قال: قال النبی (ص) «لا تصاحب الا مومنا و لا یأکل طعامک الا تقى».
و عن ابى هریرة: قال: قال النبی (ص). «المرء على دین خلیله فلینظر احدکم من یخالل».
و فى بعض التفاسیر: ان عقبة لما بزق فى وجه النبی (ص) قال النبی: «لئن وجدتک خارجا من جبال مکة لاضربن عنقک، صبرا».
فقال عقبة و الله لا اخرج من جبال مکة ابدا. فما کان یبرح و اذا خرج اصحابه أبى ان یخرج خوفا من رسول الله (ص). فقالوا لک جمل احمر یطیر بک ان کانت هزیمة فخرج معهم فلما هزم المشرکون زل به جملة فى اخدود من الارض فاخذه رسول الله (ص) اسیرا فقتله.
«و قال الرسول» الآیة... یعنى و یقول الرسول فى ذلک الیوم: «یا رب إن قوْمی اتخذوا هذا الْقرْآن مهْجورا» اى متروکا، فاعرضوا عنه و هجروه و لم یومنوا به و لم یعملوا بما فیه. و ان شئت جعلته من الهجر اى هجروا فى القرآن فقالوا هو کذب و سحر و اساطیر و مفترى.
روى ان النبی (ص) قال: «من تعلم القرآن و علق مصحفه لم یتعاهده و لم ینظر فیه جاء یوم القیمة متعلقا به یقول یا رب عبدک هذا اتخذنى مهجورا اقض بینى و بینه».
و قیل قال الرسول یعنى فى الدنیا شکى قومه الى الله فقال: یا رب ان قومى اتخذوا هذا القرآن مهجورا فعزاه الله فقال: و کذلک جعلْنا اى کما جعلنا لک اعداء من مشرکى قومک کذلک جعلنا «لکل نبی عدوا من الْمجْرمین». اى المشرکین. قال مقاتل یقول لا یکبرن علیک فان الانبیاء قبلک قد لقیت هذا من قومهم، فاصبر لامرى کما صبروا فانى ناصرک و هادیک، و کفى بربک هادیا و نصیرا یکفیک معرة من یعادیک و یهدیک الى الرشاد و ینصرک على اعدائک نصرا عزیزا. «هادیا و نصیرا» نصب على الحال و قیل على التمییز. و الایة، نزلت فى ابى جهل، و قیل فى بنى امیة و بنى المغیرة و هم اعدى قریش لرسول الله (ص).
و قال الذین کفروا و هم کفار قریش و قیل هم الیهود قالوا: لوْ لا نزل هلا نزل «علیْه الْقرْآن جمْلة واحدة» دفعة واحدة کالتوریة على موسى و الانجیل على عیسى و الزبور على داود فقال تعالى: کذلک اى کذلک فعلت لنثبت به فوادک اى انزلناه مفرقا لنقوى به قلبک اى نشجع به قلبک فى اذى قومک بما نقص علیک من تحمل الانبیاء و هم یکتبون و یقرءون. و انزل القرآن على محمد و هو نبى امى لا یکتب و لا یقرأ. و قیل فرق لان فى القرآن ناسخاو منسوخا، و ذلک لا یجتمعان لان احدهما یوجب العمل بشىء و الآخر یوجب ترک العمل به، و لان فى القرآن اجوبة للسائلین و الجواب لا یتقدم السوال. قال بعض المفسرین کذلک متصل بما قبله من قول المشرکین و هو الوقف على تقدیر جملة واحدة. کذلک اى کسایر کتب الله ثم تبتدى «لنثبت به فوادک»، اى انزلناه متفرقا به فوادک و رتلْناه ترْتیلا. قال ابن عباس بیناه بیانا بعضه فى اثر بعض. و الترتیل التبیین فى ترسل و تثبت، و قیل رتلناه ترتیلا، جعلنا بین انزاله فرجا شیئا بعد شیء زمانا لیس بالکثیر، من قولهم، ثغر رتل، اذا کان بینها فرجة و رتل الْقرْآن ترْتیلا على هذا القول معناه لا تعجل فى قراءته بل تثبت فیها.
و لا یأْتونک بمثل... حسن گفت این آیت متصل است بآیت پیش، تقدیره: رتلناه ترتیلا لکیلا یأتوک بمثل اى شبهة فى ابطال امرک. «الا» اجبنا عنک و «جئْناک بالْحق» الذى یدحض شبهة اهل الجهل و یبطل کلام اهل الزیغ «و أحْسن تفْسیرا» من مثلهم. میگوید قرآن که بترتیل و ترسیل فرو فرستادیم بمدت بیست سال پراکنده نه بیک دفعه، آن را بود تا ایشان هیچ شبهت در ابطال کار تو و جستن عیب تو نیارند، که نه ما آن را جوابى آریم براستى و بسزا جوابى که خصم را فروشکند و شبهت وى تباه کند و باطل وى پیدا کند. «و أحْسن تفْسیرا» یعنى مما یلتمسه و یبغیه الخصم، فاختصر لدلالة الکلام علیه. جوابى نیکو تفسیرتر از آن که تو خود درخواهى، یا خصم مىدرخواهد. و اگر ما قرآن بیک دفعه فرو فرستادیمى این معنى حاصل نیامدى. و شبهت ایشان آن بود که گفتند: لو کان القرآن حقا لانزل علیه جملة واحدة کما انزلت التوریة على موسى جملة واحدة. فبین الله تعالى ان ذلک لیس بشبهة و لکن لنثبت به فوادک و رتلْناه ترْتیلا. و لا یأْتونک بمثل، هذا کقوله: انْظرْ کیْف ضربوا لک الْأمْثال، و ضرب الامثال هو طلب الاشباه لقصد نقض الشىء. و سمى الله تعالى ما یوردون من الشبه مثلا و سمى ما یدفع به الشبهة حقا، و التفسیر هو تبیین التأویل، و الفسر فى اللغة الکشف، معنى تفسیر از طریق لغت ایضاح است و تبیین، یقال فسرت الحدیث اى اوضحته و بینته. و اشتقاق آن از تفسره است، و هى نظر الطبیب فی البول لاستخراج الداء و العلة، فکذلک المفسر ینظر فى الایة لاستخراج الحکم و المعانى و این قول ضعیف است از بهر آنکه تفسره لفظى رومى است و تفسیر لفظى عربى است، و لفظ عربى از لفظ رومى مشتق نباشد. و قول درست آنست که تفسیر در اصل تفسیر بوده و فا بر سین مقدم کردند، چنان که در لغت گویند جذب جبذ، عمیق معیق، صاعقة صاقعه و آنچه بدین ماند.
الذین یحْشرون على وجوههمْ إلى جهنم یحتمل ان یکون معناه یسحبون على وجوههم کقوله: یوْم یسْحبون فی النار على وجوههمْ، و یحتمل ان یکون معناه یمشون على وجوههم کما
روى فى الحدیث عن رسول الله (ص): ان الناس یحشرون یوم القیمة ثلاثة اثلاث: رکبانا، و مشاة و على وجوههم.
قال انس: قیل یا رسول الله! کیف یحشرون على وجوههم؟ قال: الذى امشاهم على ارجلهم قادر على ان یمشیهم على وجوههم. اولئک شر مکانا، اى کل مکان شر فمکان اولئک شر منه و لیس معناه ان مکانهم شر من مکان اهل الجنة، لان مکان اهل الجنة خیر کله.
و قیل شر مکانا، اى من المومنین فى الدنیا. قال الزجاج «الذین» رفع بالابتداء و «اولئک» رفع لانه ابتداء ثان، «و شر» خبر «اولئک»، و «اولئک» مع «شر» خبر «الذین»، و «المکان» و «السبیل» منصوبان على التمییز، و هذا جواب عن قولهم: «أی الْفریقیْن خیْر مقاما و أحْسن ندیا».
و لقدْ آتیْنا موسى الْکتاب و جعلْنا معه أخاه هارون وزیرا. اى معینا ظهیرا. الوزیر فى اللغة الذى یرجع الیه و یتحصن برأیه، و الوزر ما یلتجأ الیه و یعتصم به، و منه قوله: کلا لا وزر اى لا ملجأ یوم القیمة و لا منجى الا من رحم الله.
فقلْنا اذْهبا إلى الْقوْم الذین کذبوا بآیاتنا، یعنى القبط فدمرْناهمْ هاهنا اضمار اى فکذبوهما فدمرناهم «تدْمیرا» اهلکناهم اشد الهلاک، و الدمار استیصال بالهلاک و الدمور الدخول بالمکروه.
و قوْم نوح لما کذبوا الرسل... یعنى القبط، «فدمرناهم» هاهنا اضمار اى فکذبوهما فدمرناهم «تدمیرا» اهلکناهم اشد الهلاک، و الدمار استیصال بالهلاک و الدمور الدخول بالمکروه.
و قوْم نوح لما کذبوا الرسل»... یعنى کذبوا نوحا، و انما ذکر بلفظ الجمع لان من کذب نبیا واحدا فقد کذب جمیع الرسل. و یحتمل انهم کذبوا نوحا و من قبله من الرسل، و قیل الرسل نوح و الملائکة الذین کانوا یأتونه بالوحى. و قیل اخبرهم نوح بمجىء الرسل و انکروا بعث الرسل اصلا. «اغرقناهم» اى اهلکناهم بالماء و جعلْناهمْ للناس آیة و عبرة یتعظون بها و أعْتدْنا للظالمین فى الآخرة عذابا ألیما. سوى ما حل بهم من عاجل العذاب.
و عادا و ثمود و اهلکنا عادا و ثمود یعنى هود و قوم صالح و أصْحاب الرس. اختلفوا فیهم: قال وهب بن منبه: کانوا اهل بئر قعودا علیها و اصحاب مواش، یعبدون الاصنام، فوجه الله الیهم شعیبا یدعوهم الى الاسلام. فتمادوا فى طغیانهم و فى اذى شعیب (ع)، فبیناهم حول البئر فى منازلهم انهارت البئر، فخسف بهم و بدیارهم و رباعهم، فهلکوا جمیعا. و الرس البئر، و کل رکیة لم تطو بالحجارة و الآجر فهو رس. و قیل هم اصحاب الاخدود. و الرس هو الاخدود الذى حفره. و قال کعب و مقاتل و السدى: الرس البئر بانطاکیة، قتلوا فیها حبیبا النجار و هم الذین ذکرهم الله فى سورة یس. و قیل هم بقیة ثمود قوم صالح و هم اصحاب البئر الذین ذکرهم الله تعالى فى قوله: «و بئْر معطلة و قصْر مشید». و قیل الرس قریة بالیمامة یقال لها فلج. و کانوا قوما اصحاب آبار قتلوا نبیا أتاهم. و قیل کانوا قوما بین المدینة و وادى القرى رسوا نبیهم فى بئر اى رسوه فیها. و الرس مصدر فنسبوا الى فعلهم بنبیهم و نبیهم هو حنظلة بن صفوان، یقال: وجد حنظلة فى بئر بعد دهر طویل یده على شجته فرفعت یده فسالت دما فترکت یده فعادت على الشجة. و قیل اصحاب الرس قوم نساوهم ساحقات. ذکر ان الدلهاث ابنة ابلیس اتتهن فشبهت الى النساء ذلک و علمتهن، فسلط الله علیهم صاعقة من اول اللیل و خسفا فى آخره و صیحة مع الشمس فلم یبق منهم احد. و فى الخبر: «ان من اشراط الساعة ان یستکفى الرجال بالرجال و النساء بالنساء، و ذلک السحق».
و قال سعید بن جبیر: کان بارضهم جبل عظیم یقال له دمخ و کان علیه من الطیر ما شاء الله، ثم ظهرت طیر کأعظم ما یکون من الطیر و فیها من کل لون و سموها عنقاء لطول عنقها و کانت تنقض على الطیر تأکلها، فجاعت یوما فاعوزته الطیر فانقضت على صبى فذهبت به، فسمیت عنقاء مغرب لانها اغربت بما اخذته فطارت به فشکوا الى نبیهم، فقال: اللهم خذها و اقطع نسلها! فاصابتها صاعقة فاحرقتها و لم یر لها اثر، فضربتها العرب مثلا فى اشعارهم. ثم انهم قتلوا نبیهم، فاهلکهم الله. و قیل هم قوم کذبوا نبیا اتاهم، فحبسوه فى بئر ضیقة القعر، و وضعوا على رأس البئر صخرة عظیمة لا یقدر على حملها الا جماعة من الناس و قد کان آمن به من بین الجمیع عبد اسود، و کان العبد یأتى الجبل فیحتطب على ظهره و یبیع الحزمة و یشترى بثمنها طعاما ثم یأتى البئر فیلقى الیه الطعام من خروق الصخرة فکان على ذلک سنین. ثم ان الله تعالى اهلک القوم و ارسل ملکا فرفع الحجر و اخرج النبی من البئر. و قیل بل الاسود عالج الصخرة فقواه الله برفعها فرفعها و القى حبلا الیه و استخرجه من البئر، فاوحى الله الى ذلک النبی انه یکون رفیقه فى الجنة. و روى عن النبی (ص) انه قال: «ان اول الناس دخولا الجنة لعبد اسود»، یرید هذا العبد.
على بن الحسین بن على، زین العابدین (ع) روایت کند از پدر خویش الحسین بن على (ع) گفتا: «مردى آمد از بنى تمیم پیش امیر المومنین على (ع) و گفت: یا امیر المومنین، خبر ده ما را از اصحاب رس در کدام عصر بودند و چه قوم بودند؟
دیار و مسکن ایشان کجا بود؟ پادشاه ایشان که بود؟ رب العزه پیغامبر بایشان فرستاد یا نفرستاد؟ و ایشان را بچه هلاک کرد؟ ما در قرآن ذکر ایشان میخوانیم که: و أصْحاب الرس نه قصه ایشان بیان کرده نه احوال ایشان گفته. امیر المومنین (ع) گفت: یا اخا تمیم، سوالى کردى که پیش از تو هیچکس از من این سوال نکرده و بعد از من قصه ایشان از هیچکس نشنوى: ایشان قومى بودند در عصر بنى اسرائیل پیش از سلیمان بن داود درخت صنوبر مىپرستیدند، آن درخت که یافث بن نوح کشته بود بر شفیر چشمهاى معروف. و بیرون از آن چشمه نهرى بود روان، و ایشان را دوازده باره شهر بود بر شط آن نهر، و نام آن نهر رس بود در بلاد مشرق. و در آن روزگار هیچ نهر عظیمتر و بزرگتر از آن نهر نبود و نه هیچ شهر آبادانتر از آن شهرهاى ایشان. و مهینه آن شهرها مدینهاى بود نام آن اسفندآباد و پادشاه ایشان از نژاد نمرود بن کنعان بود، و در آن مدینه مسکن داشت، و آن درخت صنوبر در آن مدینه بود، و ایشان تخم آن درخت بردند بآن دوازده باره شهر تا در هر شهرى درختى صنوبر برآمد و ببالید، و اهل آن شهر آن را معبود خود ساختند و آن چشمه که در زیر صنوبر اصل بود. هیچکس را دستورى نبود که از آن آب خوردى یا برگرفتى، که مىگفتند: هى حیاة آلهتنا فلا ینبغى لاحد ان ینقص من حیاتها. پس مردمان و چهارپایان آب که میخوردند از آن نهر رس مىخوردند و رسم و آئین ایشان بود در هر ماهى اهل هر شهرى گرد آن درخت صنوبر خویش برآمدن، و آن را بزیور و جامههاى الوان بیاراستن، و قربانها کردن، و آتشى عظیم افروختن، و آن قربانى بر آن آتش نهادن، تا دخان و قتار آن بالا گرفتى چندان که در آن تاریکى دود دیدههاى ایشان از آسمان محجوب بگشتید. ایشان آن ساعت بسجود درافتادندید، و تضرع و زارى فرا درخت کردندید تا از میان آن درخت شیطان آواز دادى که: انى قد رضیت عنکم فطیبوا نفسا و قروا عینا. ایشان چون آواز شیطان بگوش ایشان رسیدى سر برداشتندى شادان و نازان، و یک شبانروز بطرب و نشاط و خمر خوردن بسر آوردندید، یعنى که معبود ما از ما راضى است. برین صفت روزگار دراز بسر آوردند، تا کفر و شرک ایشان بغایت رسید و تمرد و طغیان ایشان بالا گرفت.
رب العالمین با ایشان پیغامبرى فرستاد از بنى اسرائیل از نژاد یهود ابن یعقوب، روزگار دراز ایشان را دعوت کرد و توحید بر ایشان عرضه کرد و از عذاب الله بیم داد، ایشان هیچ بنگرویدند و در شرک و کفر بیفزودند، تا پیغامبر در الله زارید و بر ایشان دعاء بد کرد، گفت: یا رب ان عبادک أبوا الا تکذیبى و الکفر بک، یعبدون شجرة لا تضر و لا تنفع، فأرهم قدرتک و سلطانک.
چون پیغامبر این دعا کرد، درختهاى ایشان همه خشک گشت. ایشان گفتند این همه از شومى این مرد است که دعوى پیغامبرى میکند و عیب خدایان ما مىجوید او را بگرفتند و در چاهى عظیم کردند. آوردهاند در قصه که انبوبها بساختند فراخ و آن را بقعر آب فرو بردند، و آب از آن انبوبها برمیکشیدند تا بخشک رسید آن گه از آنجا در چاهى دور فرو بردند و او را در آن چاه کردند و سنگى عظیم بر سر آن چاه استوار نهادند، انبوبها از قعر آب برداشتند گفتند اکنون دانیم خدایان ما از ما خشنود شوند که عیبجوى ایشان را هلاک کردیم. پیغامبر در آن وحشت چاه به الله نالید گفت: «سیدى و مولاى، قد ترى ضیق مکانى و شدة کربى، فارحم ضعف رکنى و قلة حیلتى و عجل قبض روحى و لا توخر اجابة دعوتى حتى مات. فقال الله تعالى لجبرئیل: «ان عبادى هولاء غرهم حلمى و امنوا مکرى و عبدوا غیرى و قتلوا رسولى فانا المنتقم ممن عصانى و لم یخش عقابى و انى حلفت لاجعلنهم عبرة و نکالا للعالمین».
پس رب العالمین باد عاصف گرم بایشان فرو گشاد تا همه بیکدیگر شدند و فراهم پیوستند. آن گه زمین در زیر ایشان همچون سنگ کبریت گشت، و از بالا ابرى سیاه بر آمد و آتش فرو بارید و ایشان چنان که ارزیر در آتش فرو گدازد، فرو گداختند نعوذ بالله من غضبه و درک نقمته.
و قوله تعالى: و قرونا بیْن ذلک کثیرا. هذا کقوله: لا یعْلمهمْ إلا الله و لذلک قالوا «کذب النسابون». و القرن اربعون سنة، و یقال مائة و عشرون سنة فیکمل القرن الاول من هذه الامة عند هلاک یزید بن معویة و المعنى و اهلکنا امما بین هذه الامم کثیرا لا یعلمها الا الله، ارسل الیهم الرسل فکذبوهم فاهلکوا.
و کلا ضربْنا له الْأمْثال، کلا منصوب بفعل مضمر، یعنى و انذرنا کلا. و قیل الهاء ضمیر النبی (ص) اى و کلا ضربنا امثالا للنبى لینذر بهم قومه. و قیل معناه: و کلا قد احذر الله تعالى الیهم و وعظهم بقصص من کان قبلهم لینزجروا و یتعظوا، فلما لم ینفعهم ذلک و لجوا فى الاصرار انتقم منهم بان تبرهم تتبیرا. فذلک قوله: و کلا تبرْنا تتْبیرا. و التتبیر التکسیر و التقطیع و لهذا قیل لمکسر الزجاج التبر و کذلک تبر الذهب.
و لقدْ أتوْا یعنى مشرکى مکة على الْقرْیة و هى قریات قوم لوط، و کانت خمس قرى، و اهلک الله اربعا منها و نجت واحدة. و هى صغیر کان اهلها لا یعملون العمل الخبیث، التی أمْطرتْ مطر السوْء یعنى رمیهم بالسجیل. و قیل امطرت کبریتا و نارا. و مطر السوء البلاء. و مطر یستعمل فى الخیر و امطر فى الشر. و قیل هما لغتان. أ فلمْ یکونوا یروْنها اذا مروا بها فى اسفارهم فیعتبروا و یتذکروا لان مدائن قوم لوط على طریقهم عند ممرهم الى الشام، هذا کقوله و إنها لبسبیل مقیم و إنهما لبإمام مبین. بلْ کانوا لا یرْجون نشورا اى حملهم على الکفر و المعاصى، انکارهم البعث و النشور، یعنى انهم لم یتعظوا و لم ینزجروا لانهم لا یخافون عذاب الآخرة و لا یرجون ثوابها.
قوله: و إذا رأوْک یعنى و اذا ابصروک یا محمد إنْ یتخذونک اى ما یتخذونک، إلا هزوا اى هزأة، و هو الذى یهزو منه کالسخرة لما یسخر منه، و الضحکة لما یضحک منه أ هذا الذی بعث الله رسولا، این آیات در شأن بو جهل فرو آمد که رسول را و یاران را دید و گفت بر طریق استهزاء از روى انکار و استحقار: أ هذا الذى یزعم انه بعثه الله الینا رسولا.
إنْ کاد لیضلنا اى قد قارب ان یصدنا عن عبادة آلهتنا لو لا أنْ صبرْنا علیْها، یعنى لو لم نصبر علیها لصرفنا عنها بسحره و طلاوة کلامه. فاجابهم الله و قال: و سوْف یعْلمون فى القیمة حین یروْن الْعذاب اى عند رویة العذاب منْ أضل سبیلا، من اخطاء طریقا. و وصف السبیل بالضلال مجازا و المراد سالکوها.
أ رأیْت من اتخذ إلهه هواه، قومى بودند از عرب که سنگ مىپرستیدند، هر گه که ایشان را سنگى نیکو بچشم آمدى و دل ایشان آن خواستى آن را سجود بردندید و آنچه داشتندى بیفکندندید. حارث بن قیس ازیشان بود، کاروانى میرفت و آن سنگ که داشتند از شتر بیفتاد، آواز در قافله افتاد که: سنگ معبود از شتر بیفتاد. توقف کنید، تا بجوییم، ساعتى جستند و نیافتند. گویندهاى از ایشان آواز داد که: وجدت حجرا احسن منه فسیروا. یکى سنگ از آن بهتر یافتم کاروان برانید و رفتن را باشید. و میگویند در روم قومى هستند که هر چه ایشان را نیکو بچشم آید آن را سجود برند. این آیت در شأن ایشان فرو آمد که بر پى دل خواست و هواء خویش رفتند، هر چه دل ایشان خواست آن را معبود ساختند. و لهذا قال الحسن فى تفسیر الایه: لا یهوى شیئا الا اتبعه. أ فأنْت تکون علیْه وکیلا اى حفیظا تمنعه من ذلک و ترده الى الایمان. و قیل کفیلا یهدیه مع اتباعه هواه. و لیس هذا نهیا عن دعائه ایاهم بل اعلام بانه قد قضى ما علیه من الانذار و الاعذار. و قال بعض المفسرین: هذه منسوخة بآیة السیف.
أمْ تحْسب أن أکْثرهمْ یسْمعون؟ سماع تفهم، أوْ یعْقلون؟ بقلوبهم ما تقول لهم و انما قال أکْثرهمْ لان فیهم من آمن. إنْ همْ یعنى ما هم إلا کالْأنْعام فى جهل الآیات و ترک الانتفاع بما یسمعونه بلْ همْ أضل سبیلا. لان البهائم ان لم تعتقد صحة التوحید لم تعتقد بطلانه و هم یعتقدون بطلانه و لان البهائم تسجد و تسبح و هم یجحدون و یشرکون، و لان البهائم تهتدى لمراعیها و تنقاد لاربابها و هم لا یهتدون لمنافعهم و لا یطیعون ربهم، و لان البهائم لا تخاطب و هم یخاطبون و لا یعذرون و نظیر الایة قوله: فهی کالْحجارة أوْ أشد قسْوة.